Profilaktyka – rekomendacje
Świadomość skali i wagi problemu nadużywania sieci przez dzieci, jego złożoności, a zarazem znajomość czynników sprzyjających zapobieganiu problemowi pozwala na sformułowanie wskazówek dla szkół i rodziców, których realizacja przyczyni się do ochrony najmłodszych przed problematycznym używaniem internetu.
Wskazówki dla szkół
- Prowadzenie diagnozy problemów i zagrożeń w szkole z uwzględnieniem nadużywania sieci.
- Prowadzenie zajęć profilaktycznych na wszystkich poziomach nauczania poświęconych bezpieczeństwu w sieci, ze szczególnym uwzględnieniem problemu nadużywania ekranów (zaznajomienie uczniów ze specyfiką problemu, symptomami, sposobami reagowania).
- Zaplanowanie, obok profilaktyki uniwersalnej kierowanej do wszystkich uczniów, działań o charakterze profilaktyki selektywnej, kierowanej do uczniów z grupy podwyższonego ryzyka, oraz profilaktyki celowej adresowanej do uczniów ze zdiagnozowanym problemowym korzystaniem z sieci.
- Ograniczanie w szkole czynników ryzyka, takich jak konflikty rówieśnicze, poprzez budowanie pozytywnej atmosfery sprzyjającej wartościowym relacjom zarówno w klasie, jak i całej szkole.
- Regularne podnoszenie kompetencji personelu szkolnego w zakresie zagrożeń online dla dzieci.
- Podnoszenie kompetencji cyfrowych kadry pedagogicznej.
- Ustalenie procedury reagowania na przypadki problemowego korzystania z sieci przez uczniów.
- Włączanie rodziców w dbałość o pozytywną atmosferę w szkole i rozwiązywanie problemów społeczności szkolnej i poszczególnych uczniów.
- Edukacja rodziców w zakresie zapobiegania, rozpoznawania i reagowania na problem nadużywania ekranów przez dzieci.
- Promowanie wśród dzieci i rodziców ustalania zasad korzystania z ekranów w domu.
Wskazówki dla rodziców
- Rozmowy z dzieckiem na temat bezpiecznego i zrównoważonego korzystania z urządzeń elektronicznych oraz interesowanie się aktywnościami dziecka online.
- Przekazywanie dziecku wiedzy na temat problemu nadużywania sieci – jego symptomów, mechanizmów i konsekwencji.
- Wprowadzanie zasad korzystania z urządzeń ekranowych w domu.
- Rozwijanie i wzmacnianie umiejętności psychospołecznych dziecka, takich jak podejmowanie decyzji, radzenie sobie ze stresem czy korzystanie ze wsparcia społecznego.
- Wspieranie dziecka w trudnościach i stresujących sytuacjach.
- Obserwowanie dziecka pod względem potencjalnych problemów, a w przypadku doznanych przez nie krzywd lub niepowodzeń – wspieranie go i udzielanie mu pomocy.
- Modelowanie zachowań dziecka poprzez odpowiedzialne i zrównoważone korzystanie z nowych technologii, przestrzeganie zasad związanych z korzystaniem z urządzeń ekranowych.
- Dbałość o odpowiednią ilość snu dziecka i czasu spędzanego na świeżym powietrzu.
- Stosowanie w przypadku młodszych dzieci programów filtrujących treści i regulujących czas poświęcany na korzystanie z ekranów.
- Stwarzanie warunków do rozwijania przez dzieci pasji i zainteresowań. Dbanie o różnorodność aktywności i zabaw.
- Reagowanie na symptomy nadużywania sieci przez dziecko.
Domowe zasady ekranowe
Skuteczna profilaktyka problemowego korzystania z internetu przez dzieci i młodzież wymaga zaangażowania w ten proces ich rodziców i opiekunów. Jedną z propozycji regulowania na gruncie rodzinnym zasad korzystania z sieci są Domowe Zasady Ekranowe. Ich ustalenie i konsekwentne stosowanie pomaga w zachowaniu równowagi pomiędzy czasem online i offline i w efekcie ogranicza ryzyko nadużywania ekranów, a jednocześnie pozwala na wygospodarowanie czasu na relacje rodzinne oraz niezbędny dla prawidłowego rozwoju dziecka ruch i sen.
Domowe zasady ekranowe i granice związane z używaniem technologii warto ustalać wspólnie, angażując wszystkich członków rodziny. Ważne, żeby taka rozmowa odbywała się w spokojnej atmosferze, nie w trakcie konfliktowej sytuacji czy ważnych przeżyć rodzinnych i aby każdy mógł być wysłuchany. Warto nie oceniać, a pytać dziecko, co jest dla niego ważne (np. w graniu w gry), co lubi, co mu się podoba w danym filmiku, materiale, grze, czy innej cyfrowej aktywności, a jakich unika. To ważne, żeby zrozumieć wzajemne potrzeby i znajdować rozwiązania, które będą do zaakceptowania dla wszystkich.
- Limity na ekrany
Nie zaleca się udostępniania urządzeń ekranowych dzieciom poniżej 2. roku życia. Wyjątkiem mogą być rozmowy wideo podtrzymujące relacje z bliskimi. Starsze dzieci powinny korzystać z ekranów zgodnie z ustalonymi limitami czasowymi. Czas korzystania dzieci w wieku 2-5 lat nie powinien przekraczać godziny dziennie. W przypadku dzieci w wieku wczesnoszkolnym nie zaleca się przekraczania limitu dwóch godzin. W przypadku nastolatków czas ten może być dłuższy – ważne, żeby jego ustaleniu towarzyszyła rozmowa dotycząca potrzeb, planowanych aktywności dziecka oraz żeby ustalone limity zapewniały realną równowagę i pozostawiały nastolatkowi czas na aktywności bez ekranów. W toku rodzinnego ustalania limitów na ekrany warto, żeby również rodzice przyjrzeli się sobie i otworzyli się na usłyszenie od innych domowników, czy aby nie korzystają z ekranów zbyt intensywnie, i ewentualne zagospodarowanie takiego komunikatu – niekoniecznie w formie limitów czasowych, ale np. zasady niekorzystania z ekranów jakiś czas po powrocie do domu z pracy czy np. w określonych porach dnia w weekendy.
- Przed snem bez ekranów
Wszyscy ludzie, a dzieci i młodzież szczególnie, potrzebują odpowiedniej dawki snu dla prawidłowego rozwoju i regeneracji organizmu. Uznaje się, że dzieci do 2. roku życia potrzebują około
11 − 17 godzin snu na dobę (wliczając drzemki), dzieci w wieku 2-5 lat – około 10 − 14 godzin, a te w wieku wczesnoszkolnym od 9 do 12 godzin. Natomiast nastolatki, aby odpowiednio zregenerować siły, potrzebują minimalnie 8-10 godzin snu.Ważnym parametrem snu, obok długości, jest jego jakość. Okazuje się tymczasem, że korzystanie przed snem z urządzeń ekranowych negatywnie wpływa zarówno na proces zasypiania, jak i jakość snu. Dzieje się tak, gdyż niebieskie światło ekranów smartfonów czy tabletów odbierane jest przez mózg jako światło dzienne, co zaburza wydzielanie melatoniny – hormonu odpowiedzialnego za proces zasypiania i dobry przebieg snu. Zaleca się więc nieużywanie ekranów co najmniej godzinę przez snem. Zasada ta szczególnie dotyczy młodszych dzieci, ale jest korzystna również dla młodzieży i starszych domowników.
- W sypialni bez ekranów
Urządzenia ekranowe trzymane czy ładowane w nocy w pokoju, w którym śpi dziecko, mogą je rozpraszać poprzez pokusę skorzystania z sieci, alerty dźwiękowe, wibracje czy rozświetlanie się ekranu. Z roku na rok rośnie odsetek dzieci, które sięgają po ekrany w nocy nawet kilkakrotnie. Warto więc rozważyć zostawianie mobilnych urządzeń ekranowych na czas snu poza sypialnią. Zasada ta będzie sprzyjała lepszej jakości życia również dorosłych domowników. Jeśli telefon pełni funkcję budzika, można go zastąpić tradycyjnym zegarem.
- Posiłki bez ekranów
Korzystanie z ekranów podczas posiłków wpływa negatywnie na rodzinne relacje oraz może być szkodliwe dla zdrowia dziecka. Mózg skoncentrowany na ekranach nie odnotowuje jakości jedzenia
oraz nie komunikuje w porę stanu sytości. Niezdrowe jest również ustalanie z dzieckiem czasu ekranowego zaraz po jedzeniu, gdyż może to powodować pośpiech w spożywaniu posiłku. Dobrą zasadą jest więc niekorzystanie z urządzeń ekranowych podczas posiłków oraz bezpośrednio po wstaniu od stołu.
- Razem bez ekranów
Obok czasu bez ekranów podczas posiłków warto ustalić listę aktywności rodzinnych, którym nie towarzyszą urządzenia ekranowe – czas na rozmowy, gry, wspólne spacery. Pozwala to na niezwykle
ważny dla prawidłowego rozwoju dziecka i funkcjonowania rodziny realny, uważny, wolny od cyfrowego rozproszenia kontakt pomiędzy domownikami. Dobrym pomysłem jest modyfikowanie tej zasady w zależności od okoliczności, np. ustalanie podczas wyjazdów wakacyjnych aktywności, którym nie towarzyszą ekrany.
- Wspólne miejsce na smartfony
Wspólne miejsce, w którym domownicy trzymają i ładują telefony, sprzyja skutecznemu ograniczaniu czasu ekranowego. Dodatkowo zapobiega to ciągłemu noszeniu telefonu przy sobie, co może
mieć negatywny wpływ na zdrowie.
- Czas na ruch
Aktywności online potrafią zabierać dużo czasu i poprzez swoją atrakcyjność demotywować do czynności ruchowych. Tymczasem ruch, w miarę możliwości na świeżym powietrzu, może być nie tylko dobrą okazją do realizowania relacji rodzinnych i rówieśniczych, ale jest niezbędny dla prawidłowego rozwoju dziecka. Uznaje się, że dzieci do 2. r.ż. potrzebują około 3 godz. ruchu dziennie, dzieci starsze minimum 1 godz. Jednocześnie aktywności ruchowe zaspokajają u dziecka potrzebę kontaktu z rówieśnikami, potrzebę uznania, dają możliwość współpracy, rywalizacji, powodują, że dziecko w mniejszym stopniu będzie szukało zaspokajania tych potrzeb online. Ważne, aby ustalać jako zasadę zestaw aktywności ruchowych dziecka, dbając przy tym o ich atrakcyjność i różnorodność.
- Tylko odpowiednie treści
Obok czasu poświęcanego przez dziecko na korzystanie z ekranów bardzo ważne jest to, z jakich treści korzysta. Treści niedostosowane do wieku dziecka mogą mieć negatywny wpływ na jego samopoczucie i rozwój. Rodzice młodszych dzieci powinni nie tylko ustalać z nimi, z jakich treści mogą korzystać, ale też kontrolować dostęp do zasobów sieci poprzez towarzyszenie dziecku przed ekranem oraz stosowanie programów kontroli rodzicielskiej, które dają możliwość ograniczenia treści jedynie do tych pozytywnych i dostosowanych do wieku odbiorcy i blokują dostęp do treści szkodliwych, jak przemoc czy pornografia. Wraz z dorastaniem dziecka programy kontroli rodzicielskiej tracą na zastosowaniu, jednak w dalszym ciągu ważne jest ustalanie z dziećmi, z jakich treści korzystają, dbanie o to, żeby gry, filmy, aplikacje były odpowiednie do ich wieku i wrażliwości, promowanie treści pozytywnych i wartościowych.
- W drodze bez ekranów
Korzystanie z urządzeń ekranowych w ruchu pieszym i drogowym jest coraz częstszą przyczyną wypadków. Ważne więc, żeby dla bezpieczeństwa dzieci i wszystkich domowników ustalać zasady niekorzystania z urządzeń ekranowych podczas przemieszczania się pieszo, jazdy na rowerze, hulajnodze, rolkach itp. Osoby dorosłe powinny się ponadto zobowiązać do bezwzględnego niesięgania po telefon podczas prowadzenia samochodu.
- Ekran nie jest nagroda ani karą
Karanie odcinaniem dziecku dostępu do ekranów lub nagradzanie poprzez dostęp czy wydłużanie dziecku czasu na korzystanie z sieci nadaje urządzeniom ekranowym szczególną rangę i sprzyja uzależnieniu. W wielu rodzinach karanie i nagradzanie ekranami stanowi metodę wychowawczą. Warto jej zaniechać i ustalić w gronie rodzinnym zmianę tej praktyki.
- Dbamy o prywatność
Co prawda dbałość o prywatność nie przekłada się w oczywisty sposób na zrównoważone korzystanie z ekranów, jednak wobec ogromnej popularności serwisów społecznościowych, gier online i innych serwisów, w których dzieci dysponują swoimi danymi i wizerunkiem, ważne, aby zgodzie na korzystanie z nich przez dzieci towarzyszyły rozmowy, a za nimi zasady dotyczące ochrony wizerunku, uważne dysponowanie prywatnymi informacjami oraz szczególna uważność w kontaktach z nieznajomymi osobami.
Jak reagować?
Nadużywanie internetu przez dziecko jest problemem, który bez reakcji ze strony otoczenia może narastać i prowadzić do poważnych konsekwencji. Ważne jest reagowanie – nie tylko rodziców, ale też kadry szkolnej, gdy zauważą symptomy nadużywania sieci, takie jak niewyspanie, zmęczenie, rozkojarzenie, zaniedbywanie obowiązków szkolnych, pogarszające się relacje rówieśnicze.
- Jak rozmawiać z dzieckiem?
Zarówno ewentualna rozmowa z uczniem w szkole na temat jego problemów, jak i rozmowa rodziców z dzieckiem jest kluczowym krokiem na drodze do rozwiązania problemu. Ważne, żeby była spokojna, empatyczna, przeprowadzona w sprzyjających warunkach. Należy nazwać w niej problem, określić, co niepokojącego obserwujemy w zachowaniu dziecka. Pokazać mu swoją perspektywę, ale też wysłuchać dziecko, nie zamykać się na to, co ma do powiedzenia. Jeżeli bagatelizuje problem, to należy wskazać na zmiany jego zachowania i związek tej sytuacji z korzystaniem z sieci. Ustalanie przyczyn problemu W rozmowie z dzieckiem warto zdiagnozować przyczyny intensywnego korzystania z sieci, ustalić, w jakich sytuacjach sięga po internet i jaką rolę ekrany pełnią w jego codzienności, co sprawia mu największą przyjemność, czy sięga po ekrany, kiedy jest smutne albo złe. Jeżeli w relacji dziecka pojawiają się głębsze przyczyny problemu (Internet jako rozładowanie stresu, ucieczka od problemów, odpowiedź na deficyty relacyjne itp.) ważne, żeby je usłyszeć, próbować zrozumieć.
- Plan naprawczy
W zależności od intensywności korzystania przez dziecko z sieci oraz związanych z tym konsekwencji możliwe są różne scenariusze pomocy. W skrajnych sytuacjach, kiedy zagrożone jest zdrowie dziecka lub kiedy inne środki zaradcze nie przynoszą skutku, konieczne może być zdecydowane przerwanie kontaktu z ekranami – cyfrowy detoks – i dopiero po jakimś czasie stopniowe, kontrolowane przywracanie ich do aktywności dziecka. W takich przypadkach konieczne okazać się może zewnętrzne, specjalistyczne wsparcie. Podobnie jak w sytuacjach głębszych przyczyn nadużywania sieci, z którymi rodzice nie potrafią sobie samodzielnie poradzić. W większości sytuacji wystarczy jednak ograniczenie dostępu dziecka do ekranów przy jednoczesnym zapewnieniu mu atrakcyjnej, adekwatnej do jego potrzeb alternatywy. W poszukiwanie takich działań offline warto włączać dziecko – ustalić wspólnie, co może je zaangażować, sprawić mu satysfakcję, zastąpić ulubione aktywności online.
- Zasady i monitoring
Poprawa funkcjonowania dziecka mierzącego się z problemem nadużywania sieci wymaga zaangażowania i konsekwencji zarówno od niego, jak i jego dorosłego otoczenia – rodziców, opiekunów. Ważne, żeby proponowane dziecku w alternatywie do działań online aktywności bez ekranów – czas z rodziną, rówieśnikami, zajęcia pozaszkolne, treningi sportowe itp. – nie były rozwiązaniem doraźnym, ale długotrwałym. Istotne, żeby nowe regulacje – limitowany czas ekranowy, treści online, z których dziecko korzysta, zajęcia offline itp. były ustalane jako zasady, których dziecko zobowiązuje się przestrzegać. Rolą rodziców i opiekunów jest stały monitoring funkcjonowania dziecka na drodze wychodzenia z problemu nadużywania sieci – kontrolowanie, czy ustalenia i zasady działają, czy są respektowane przez dziecko, szukanie przyczyn ewentualnych problemów i pomysłów na ich rozwiązanie.
