Świadomość własnych praw dodaje pewności, uczy wyrażania własnego zdania i jego obrony. Respektowanie praw dziecka przekłada się na jego późniejsze wybory. Wpływa na stopień zaangażowania w dorosłym życiu, kształtuje społeczeństwo obywatelskie. Jak wspierać dzieci w poznaniu ich praw? Co może zrobić szkoła? Kilka inspiracji zasięgnąć można z myśli Janusza Korczaka.
20 listopada 1989 r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych uchwaliło Konwencję o prawach dziecka, której postanowienia dotyczą osób do lat 18. Polska nie tylko zatwierdziła ten międzynarodowy dokument (1991 r.), ale też była jego inicjatorem.
Zapisy Konwencji inspirowane są m.in. działaniem i publikacjami Janusza Korczaka, pedagoga, lekarza, pisarza, pierwszego nieformalnego rzecznika praw dziecka, który już sto lat temu mówił o prawie dziecka do szacunku. W artykułach Konwencji za najważniejsze uznano dobro dziecka – człowieka, i obejmują one wszystkie aspekty życia dziecka. Odnoszą się do, niezależnych od pochodzenia, płci czy religii, praw obywatelskich, politycznych/publicznych, ekonomicznych, społecznych i kulturalnych. Do praw umożliwiających rozwój dziecka – prawa do życia, tożsamości, rozwoju, do informacji. A także do tych, które umożliwiają wyrażanie przez dziecko swoich poglądów i uczestniczenie w życiu swojej grupy, społeczności, państwa. Jest też mowa o prawach zapewniających odpowiednie warunki do rozwoju psychicznego i fizycznego dziecka, gwarantujących możliwość nauki, odpoczynku i opieki zdrowotnej, a także przygotowanie się dziecka do niezależności finansowej.
Organizacja Narodów Zjednoczonych uzupełnia zapisy Konwencji o komentarze odnoszące się do aktualnych, nowych aspektów życia dziecka, m.in. przestrzeni cyfrowej i środowiska.
Słowa i działanie
Prawa dziecka nie ograniczają praw dorosłych, nie są wymierzone przeciwko rodzicom czy nauczycielom. Uzupełniają się.
Dziecko powinno usłyszeć o swoich prawach od dorosłych. Znać je, rozumieć i z nich świadomie korzystać. O prawach dziecka mówić trzeba nie tylko w gronie osób zajmujących się tą kwestią, ale i samych dzieci. Warto też zapewnić takie warunki tej rozmowy, w której możliwa jest wymiana, interakcja w atmosferze bez oceniania, także ze względu na wiek. Warto poruszać z dziećmi tematy znane z ich życia, wykorzystywać konkretne przykłady, powoływać się na sytuacje, które są ich udziałem i o których słyszą. Warto mówić o uczuciach i pytać o nie. Radości, nieporozumienia, sukcesy czy konflikty, w których dzieci uczestniczą, są często wynikiem realizacji lub łamania ich praw.
Ale werbalne komunikaty to jeden z wielu sposobów przekazywania treści, komunikowania o ważnych zjawiskach, wartościach i relacjach. Warto, aby słowa i działania były spójne.
Pewna pani z małego miejskiego osiedla raz w tygodniu zaprasza dzieci z okolicy i organizuje z nimi zajęcia w kuchni. Pokazuje, jak smażyć naleśniki, robić jajecznicę, piec muffinki. Dzieci przyglądają się jej czynnościom, pomagają, a na końcu spotkania działają samodzielnie. Ciocia Krysia – bo tak nazywają ją dzieci - nie opowiada, jak się robi naleśniki, ale pozwala im doświadczyć ich przygotowania. Jak daleko od tych naleśnikowych sytuacji do praw dziecka? Bliżej niż się wydaje. Prawa dziecka przede wszystkim najlepiej poznawać jako coś naturalnego, coś, co działa i dzieje się w codziennym życiu, co realizuje się w szkole, klasie, grupie, w domu.
Rozumiem, o czym mówię
Rozmowę o prawach dziecka ułatwi dobra znajomość tych praw oraz zrozumienie pojęć, których używamy. Oczywiście, najlepiej wyjaśnić to dzieciom w rozmowie, a nie w formie wykładu czy definicji niepopartej przykładem wziętym z życia, książki, filmu lub gry. Najlepiej zacząć od dyskusji na temat praw, zapytać dzieci o ich rozumienie (nawet intuicyjne) i przykłady praw odnoszących się do nich.
Poinformujmy dzieci o tym, czym jest Konwencja o prawach dziecka, o tym, że prawa każdego człowieka zapisane są w specjalnych dokumentach, prawa dziecka także.
Dajmy dzieciom głos. Kiedy ich wiedza uzupełniona zostanie o powyższe informacje, będzie im łatwiej odnieść się do praw dziecka. Odegranie scenki, minidialogi, w których wypowiadają się o swojej wolności bohaterowie – figurki zwierząt, ludzi – wszystko to może pomóc przełamać nieśmiałość, zachęcić do dialogu czy po prostu rozszerzyć paletę przykładów. Perypetie bohaterów literackich i filmowych, czy też sytuacje przytrafiające się koleżankom i kolegom dziecka, są znakomitym materiałem wyjściowym do rozmów o wolności, prawie do zabawy, wyrażania własnego zdania, czy tajemnicy korespondencji.
W rozmowach o prawach dziecka nie pomijajmy ważnej strefy życia dzieci – środowiska cyfrowego. Tu obowiązują takie same zasady, jak w innych obszarach aktywności dziecka. Tu także realizowane powinny być: prawo dziecka do życia, przeżywania, bezpieczeństwa, prywatności, edukacji, rozwoju, wyrażania własnego zdania i ochrony przed dyskryminacją oraz nieuczciwymi praktykami.
Realizuję postanowienia
Dzieci w Polsce ciągle jeszcze zwykle funkcjonują w rodzinach i szkołach według norm, które ustalają dorośli. Tymczasem ustalanie tych norm wspólnie, słuchanie, uwzględnianie dzieci, ich potrzeb, zdania i opinii już w pierwszym etapie domowych i szkolnych, a także przedszkolnych relacji to ważna praktyczna nauka o ich prawach. Wspólne tworzenie zasad, praktyczne wdrażanie kodeksów, zwyczajów normujących zachowania w codziennych relacjach to możliwość doświadczania praw dziecka w praktyce. Zaproszone przez dorosłych do kreowania na przykład zasad panujących w klasie czy grupie, dzieci mogą mieć wpływ na to, co je dotyczy i w ogóle o prawach rozmawiać.
Wspólne podejmowanie decyzji, budowanie relacji, w których dorosły nie jest „władcą”, tylko mądrym opiekunem i towarzyszem dziecka liczącym się z jego zdaniem, są najlepszą zachętą do poznania własnych praw przez dzieci.
Istotne, by pytać dzieci o ich zdanie i uwzględniać je przy podejmowaniu decyzji dotyczących grupy. W rozmowie warto uczyć dziecko aktywnego słuchania, zwracania uwagi na emocje – swoje i innych, pytać o nie, mówić o nich. Jeśli dziecko okazuje niezadowolenie i złość z powodu nieodpowiedniego koloru szalika czy miejsca, które poleciliśmy mu zając w klasie – dajmy mu możliwość wyrażenia tej złości, wyrażenia emocji – pokażmy, jak może zrobić to w sposób bezpieczny dla innych. Pomóżmy w sformułowaniu komunikatu i w innym wyborze. „Musisz i tyle”, „Wymyśl coś innego”, „Co to za zachcianki?” – podobne reakcje nie służą tworzeniu atmosfery podmiotowego traktowania dzieci. Zamiast tego opisanie sytuacji: „Widzę, że coś ci się nie podoba.. To trudne, że nie jest tak, jak chciałaś/chciałaś... Co proponujesz?... Posłuchaj, proszę, jaki był mój zamiar...”.
Przestrzenie realizacji praw dziecka
Kiedy już Twoja grupa/klasa będzie wiedziała, czym są prawa dziecka i do jakich sytuacji można je odnieść, warto wspólnie stworzyć plakat ilustrujący najważniejsze według dzieci prawa. Z pewnością znajdą się wśród nich prawa dziecka do nauki, rodziny, zabawy i wypoczynku, własnego miejsca w domu, do imienia i swojego kraju, do leczenia, bezpieczeństwa, do własnego zdania, zadawania pytań i wypowiadania się, do miłości czy wychowania bez krzyku i przemocy.
Może to być także grupowy/klasowy kodeks, którego przestrzeganie zapewni dzieciom dobre samopoczucie, bezpieczeństwo w grupie i wzajemny szacunek.
Pamiętaj, że rozmowę o prawach dziecka ułatwią książki dla dzieci odnoszące się do tego tematu. To skarbnica przykładów, które pozwolą zauważyć, jak w codziennym życiu realizowane czy łamanie są prawa dziecka. Książki te mogą posłużyć jako materiał wyjściowy do grupowej/klasowej dyskusji. Warto uzupełnić szkolną i przedszkolną bibliotekę o książki na temat praw dziecka.
Tajemnice pedagogiki Janusza Korczaka
Pedagogika Janusza Korczaka opiera się na szacunku dla dziecka i jego praw, jego autonomii i partycypacji oraz na tworzeniu przyjaznych, partnerskich relacji. Oto kilka zasad inspirowanych postawą wychowawczą i publikacjami Janusza Korczaka – pomogą w budowaniu z dziećmi relacji, w których dziecko jest podmiotem, jest ważne i uwzględniane. Zasady te ułatwią także rozmowy o prawach dziecka. Implementowanie ich wymaga czasu, zaangażowania, konsekwencji i ciągłego dialogu. Kluczowe jest zbudowanie atmosfery opartej na szacunku, zrozumieniu i równości, a także nauczanie dzieci, jak korzystać z tych praw w odpowiedzialny sposób. Budowanie takich relacji przyniesie korzyści w postaci silniejszych więzi, zrozumienia i wzajemnego wsparcia.
- Szacunek dla dziecka jako osoby
Traktuj dziecko z szacunkiem i godnością. Uznaj jego prawa do wyrażania siebie i swoich uczuć. Angażuj się w dialog z dzieckiem, traktując je jak równoprawnego partnera w rozmowie.
- Wspólne decyzje
Wprowadź zwyczaj wspólnych narad i spotkań, podczas których dziecko będzie miało szansę wyrazić swoje zdanie. Staraj się podejmować decyzje w sposób demokratyczny, uwzględniając zdanie dzieci w zakresie ich możliwości zrozumienia. Ucz dzieci, jak podejmować odpowiedzialne decyzje i szanować decyzje innych członków grupy.
- Wolność i autonomia
Wspieraj rozwój własnych zainteresowań i pasji dziecka. Pozwól młodemu człowiekowi podejmować niektóre decyzje samemu, zgodnie z jego możliwościami i wiekiem, zaczynając chociażby od możliwości wyboru koloru ubrania czy ulubionego miejsca w przestrzeni klasy.
- Konsekwencja i sprawiedliwość
Stosuj spójne i uczciwe zasady wobec wszystkich dzieci. Zachęcaj je do refleksji nad konsekwencjami własnych działań. Powinny wynikać naturalnie z działań dziecka, a nie być karą.
- Słuchanie i empatia
Aktywnie słuchaj dzieci, wykazując zrozumienie dla ich uczuć i perspektyw ich postrzegania rzeczywistości. Okaż empatię wobec ich trudności i radości. Dziecko powinno by wysłuchane, ale i czuć, że jest rozumiane i akceptowane.
- Kształtowanie odpowiedzialności
Ucz dziecko odpowiedzialności za swoje czyny. Wspieraj je w podejmowaniu decyzji i działań zgodnych z określonymi zasadami. Wspólnie omawiajcie wartości rodzinne czy grupowe i zasady, na których opiera się życie w grupie. Mogą w tym pomóc wspólnie czytane książki lub oglądane filmy. Odniesienia do nich są świetnym pretekstem do rozmów o zasadach i prawach dziecka.
- Właściwa komunikacja
Wspieraj otwartą komunikację w Waszej społeczności. Zachęcaj do dzielenia się myślami, uczuciami i obawami. Buduj atmosferę zaufania.
- Równość w traktowaniu
Traktuj wszystkie dzieci równo, unikaj faworyzowania jednego dziecka. Wspieraj rozwój każdego dziecka zgodnie z jego indywidualnymi potrzebami i zdolnościami.
- Szacunek i współpraca
Wspieraj i zwracaj uwagę na szacunek między członkami społeczności. Ucz dzieci, że mają prawo do szacunku, a jednocześnie ucz ich szanować innych. Współpracujcie nad rozwiązaniem konfliktów, kładąc nacisk na otwartość i słuchanie.
- Wspólne działania
Organizuj wspólne aktywności, w których wszyscy członkowie społeczności biorą udział, uwzględniając zainteresowania i prawa każdego dziecka. Umożliwiaj dzieciom podejmowanie decyzji dotyczących wspólnych działań, np. wyboru filmu do obejrzenia czy gry planszowej, miejsca wycieczki.
- Zachęcanie do wyrażania samodzielnych opinii
Wspieraj dzieci w tym, że mają prawo wyrażać swoje zdanie i uczucia. Podejmuj rozmowy na tematy, które interesują dzieci, staraj się wysłuchać ich perspektywy, ich zdania na dany temat – rób to z empatią i zrozumieniem.
- Edukacja na temat praw dziecka
Proponuj dzieciom materiały służące do pogłębiania wiedzy na temat praw dziecka. Udostępniaj literaturę, filmy i różne materiały edukacyjne, które pomagają zrozumieć dzieciom ich prawa. Wspólnie dyskutujcie o aktualnych wydarzeniach związanych z prawami dziecka w Polsce i świecie.
- Oddziel prawa od obowiązków
Nie zapominaj, że prawa nie są zależne od obowiązków. Prawa należą się każdemu. To nie są przywileje czy nagrody za realizację obowiązków.
- Piętnuj kary cielesne
Wyjaśnij dzieciom, że kary cielesne i poniżanie to łamanie ich praw,. Zamiast karać, staraj się rozmawiać o błędach jako o okazji do nauki i rozwoju. Postaraj się pomóc dziecku zrozumieć konsekwencje jego działań.